اتقان و سنديت دعاي ابوحمزه ثمالي

با فرارسيدن ماه مبارک رمضان، درهاي رحمت الهي به روي تمام بندگان خدا باز مي شود، شميم روح بخش ماه بندگي، سراسر وجود مؤمنان را فرا مي گيرد و سحرهاي اين ماه پربرکت، به زمزمه هاي عاشقانه آنها مزين مي شود. در آموزه هاي اسلامي، دعا مغز و اصل عبادت است؛ گفت وگويي خالصانه با معبودي مهربان که بندگانِ محتاجش را وعده داده است:«ادْعُوني أَسْتَجِبْ لَکُم؛بخوانيد مرا تا شما را اجابت کنم». ماه رمضان، ماه نزول قرآن، ماه بخشايش گناهکاران، ماه اميدواري توبه کنندگان و ماه عبادت و خضوع بندگان خداست. توفيق گفت وگو با معبود براي بندگان، بيش از هر زمان ديگري، در اين ماه حاصل مي شود. ماه رمضان مجالي براي دعا و عرضه حاجت ها به درگاه پروردگار بنده نواز است. فرقي نمي کند که اين خواسته زميني باشد يا آسماني؛ مادي باشد يا معنوي. ماه رمضان پناهگاه هر حاجتمندي است که با دلي شکسته و جاني خسته، در پي مأمني آرامش بخش است. پيشوايان ما، به عنوان بندگان خاص خداوند و برگزيدگان پروردگار جهانيان براي هدايت انسان ها، شکوهمندترين ادبيات را براي گفت وگو با معبود خويش، به کار گرفته اند؛ ادبياتي که الگويي بي بديل را براي طالبان عبوديت به وجود آورده است. دعاي ابوحمزه ثمالي يکي از اين نيايش هاست؛ نيايشي که مشحون از معارف بلند اخلاقي، تربيتي و عرفاني است. نيايشي که مي توان آن را، به حق، منشور بندگي خداوند ناميد. دعاي ابوحمزه ثمالي براي مومناني که در سحرهاي ماه رمضان درپي گفت وگويي عاشقانه با معبود خويش هستند، نيايشي آشناست. روايت کننده اين نيايش زيبا، ثابت بن دينار، مشهور به ابوحمزه ثمالي است که آن را از امام علي بن الحسين، زين العابدين(ع) نقل کرده است. به مناسبت حلول ماه پربرکت رمضان، در گفت و گويي با آيت ا... سيداحمد حسيني خراساني، عضو جامعه مدرسين حوزه علميه قم، از وي درباره جايگاه اين دعا و معارف عميقي که در آن وجود دارد، پرسيديم. آنچه در پي مي آيد، نخستين بخش از اين گفت وگوست که آيت ا... حسيني خراساني در آن به شرح جايگاه عبادت در آموزه هاي اسلامي و مقام و سنديت دعاي ابوحمزه ثمالي پرداخته است.

دعا و نيايش چه جايگاهي در آموزه هاي ديني به ويژه در ايام ماه مبارک رمضان، دارد؟

يکي از مهم ترين و جدي ترين برنامه هاي معرفتي و خودسازي در ماه مبارک رمضان، دعاست. در آموزه هاي اسلامي، دعا مغز عبادت است. دعا راز بزرگ بندگي است. با دعاست که ارتباط ميان بنده و خالق برقرار مي شود و بنده مي تواند خواسته هاي خود را، در پيشگاه پروردگار بخشنده و مهربان عرضه کند. محتواي اين ارتباط محدود نيست. تمام حاجت هاي دنيوي و اخروي، مادي و معنوي، فردي و اجتماعي را مي توان با هر قالب و زباني که در توان دعاکننده  باشد، در آن جاي داد. با اين حال جا دارد که انسان براي درخواست از خالق و معبود خويش، در جست وجوي قالب و زباني باشد که نيکوترين، شيواترين و مقبول ترينِ بيان ها، نزد خداست. بي گمان عالي ترين ادب ممکن براي دعا در قالب ادعيه اي که از وجود مقدس پيامبراکرم(ص) و ائمه معصومين(ع) براي ما به يادگار مانده، متجلي است. بنابراين جا دارد براي دعا، قالب گفتار آن بزرگواران را انتخاب کنيم. در حقيقت خواسته هايي را که آن وجودهاي مقدس در دعاهاي خالصانه خويش به درگاه خداوند متعال عرضه مي داشتند، مد نظر قرار دهيم. مي خواهم بگويم ادبياتي که در دعاهاي معصومين(ع) به کار رفته ، براي تمام دعاکنندگان و متضرعان به درگاه الهي، يک الگوي تمام عيار است. يکي از غني ترين گنجينه هاي معرفتي که در قالب دعا به دست ما رسيده است و مي تواند الگويِ بي بديلِ مناجات، دعا و تضرع به درگاه خداوند متعال باشد، دعاي ارجمند و گران بهاي ابوحمزه ثمالي است؛ نيايشي عاشقانه و عارفانه که ابوحمزه ثمالي از وجود مقدس امام سجاد، زين العابدين(ع) نقل کرده است. فرازهاي پرشور و دلنشيني که وجود خواننده را تکان مي دهد و دريايي از معارف بي انتهاي الهي را بر بندگان خدا آشکار مي کند. نيايشي که آغاز و ابتداي آن با جملاتي شيوا و پرسوز آغاز مي شود. امام سجاد(ع) در ابتداي اين دعا مي فرمايند:«اِلهي لا تُؤَدِّبْني بِعُقوُبَتِکَ» پروردگارا! اگر قرار است مرا ادب کني، تربيت کني و به من اين توفيق را عنايت فرمايي که از بندگان شايسته درگاهت باشم، با تازيانه عذابت، ادبم نکن. اين موهبت را به من ارزاني دار که در درياي لطف و مهرباني تو تربيت شوم. چنين نگاه دلنوازي به مقوله نيايش، تنها در بيانات معصومين(ع) قابل مشاهده است.

سند روايي دعاي ابوحمزه ثمالي چيست؟

دعاي ابوحمزه ثمالي از جمله دعاهايي است که مؤمنان در ماه مبارک رمضان، به خواندن آن سفارش شده اند. عموم متدينان و کساني که در پي بهره بردن از فيوضات ماه رحمت هستند، فرصت هاي مغتنم سحرهاي اين ماه را با قرائت اين دعاي پر فيض، به کسب معنويت و ارتقاي جايگاه بندگي شان اختصاص مي دهند. اين دعاي شريف را بزرگاني مانند شيخ توسي در «مصباح المتهجد»، سيد بن طاووس در «اقبال»، کفعمي در «بلدالامين» و «مصباح»، علامه مجلسي در «بحارالانوار» و «زادالمعاد» و مرحوم محدث قمي در کتاب شريف «مفاتيح الجنان» با سندهاي معتبر از ابوحمزه ثمالي به نقل از امام سجاد(ع) آورده اند. شيخ توسي به نقل از ابوحمزه ثمالي مي نويسد: حضرت سيدالساجدين(ع) در شب هاي ماه رمضان به نماز شب مي ايستادند و هنگام سحر اين دعاي شريف را زمزمه مي کردند. ثابت بن دينار، مشهور به ابوحمزه ثمالي، از اصحاب مشهور امام سجاد(ع) است. ابوحمزه اصالتاً از اهالي کوفه بود. او دوران چهار امام معصوم(ع) يعني امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام کاظم(ع)، را درک و از محضر آن بزرگواران بهره برده است. ابوحمزه از اصحاب ثقه و صديق ائمه معصومين(ع) بود. در برخي روايات از امام معصوم(ع) نقل شده است که او را سلمان زمان يا لقمان زمان ناميده اند. ابوحمزه ثمالي همان کسي است که رساله حقوقي امام سجاد(ع) را روايت کرده است. از اين مرد بزرگ آثار مکتوبي نيز به جاي مانده است که از جمله آن ها مي توان به کتاب هايي با موضوع تفسير و زُهد اشاره کرد. وي کتابي با عنوان «نوادر» نيز دارد. ابوحمزه ثمالي در سال 150 (هـ.ق) دار فاني را وداع گفت. شخصيت و اعتبار او مورد توثيق تمامي بزرگان علم حديث قرار گرفته است. او جايگاه بلندي در ميان دوستداران مکتب اهل بيت(ع) دارد.